Ένα θέμα που πρέπει να σκεφτούμε όλοι. Ή όλοι και όλες; Ή όλες και όλοι; Ή όλ@; Μισό λεπτό – εσείς τι απ’ όλα αυτά λέτε ή/και γράφετε; Σας έχει απασχολήσει τι είναι ορθό ή δέον γενέσθαι;
Ας εξετάσουμε το θέμα από τη βάση του: στο σχολείο μαθαίνουμε ότι χρησιμοποιώντας το αρσενικό γένος αναφερόμαστε και σε θηλυκά ουσιαστικά. Μεγαλώνουμε ακούγοντας τις καταλήξεις του αρσενικού γένους που αφορούν και τις γυναίκες, για παράδειγμα, στη φράση «οι εργαζόμενοι διαμαρτύρονται», θεωρούμε δεδομένο ότι περιλαμβάνονται και οι εργαζόμενες. Αν συμφωνήσουμε ότι δεχόμαστε τη ρήση του Βιτγκενστάιν ότι «τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου», σεξισμό θα διακρίνουμε τόσο στον κόσμο μας όσο και στη γλώσσα μας που τον αποτυπώνει.
Δεν κομίζουμε γλαύκα, ο γλωσσικός σεξισμός υφίσταται και έχει τεκμηριωθεί με πληθώρα γλωσσολογικών μελετών. Συγκεκριμένα για τα ελληνικά, εκτός από την κυριαρχία του αρσενικού γραμματικού γένους, σκεφτείτε τη δυσκολία να σχηματίσουμε καταλήξεις θηλυκού γένους για επαγγελματικούς τίτλους και αξιώματα που πλέον κατέχουν και γυναίκες (π.χ. δήμαρχος) ή τη δυσφορία στη χρήση τους (π.χ. δικαστίνα), αλλά τις φράσεις στην καθομιλουμένη που διαιωνίζουν στερεότυπα (π.χ. κλαίει σαν γυναικούλα, o γυναικωτός κ.ά.). Όμως, τις τελευταίες δεκαετίες γίνονται σοβαρές προσπάθειες για την καταπολέμησή του μέσω της προαγωγής της ουδέτερης ως προς το φύλο γλώσσας. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, που συγκαταλέγεται στους πρώτους φορείς που εξέδωσαν οδηγίες για τη χρήση ουδέτερης γλώσσας στα επίσημα έγγραφα της ΕΕ, γράφει χαρακτηριστικά στο σχετικό φυλλάδιό του:
«H ουδέτερη ως προς το φύλο γλώσσα είναι ένας γενικός όρος ο οποίος καλύπτει τη χρήση μη σεξιστικής γλώσσας, συμπεριληπτικής γλώσσας ή δίκαιης ως προς το φύλο γλώσσας. Σκοπός της ουδέτερης ως προς το φύλο γλώσσας είναι να αποφεύγονται επιλογές λέξεων στις οποίες μπορεί να αποδοθεί χαρακτήρας προκατάληψης, διάκρισης ή απαξίωσης, επειδή υπονοούν ότι ένα βιολογικό ή κοινωνικό φύλο είναι ο κανόνας. Η χρήση δίκαιης και συμπεριληπτικής ως προς το φύλο γλώσσας συντελεί επίσης στη μείωση των έμφυλων στερεοτύπων, προάγει την κοινωνική αλλαγή και συμβάλλει στην επίτευξη ισότητας των φύλων».
Η Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων έχει εκδώσει έναν εκτενή Οδηγό χρήσης μη σεξιστικής γλώσσας στα ελληνικά διοικητικά έγγραφα, όπου προτείνονται μια σειρά από λύσεις (π.χ. την αναφορά στα δύο γένη με διπλές καταλήξεις (οι υποψήφιοι/-ες). «Απαγορεύεται η χρήση διατυπώσεων που υποκρύπτουν ή εμπεριέχουν έμφυλη διάκριση, κατά τη σύνταξη των διοικητικών εγγράφων» προβλέπει το άρθρο 12 του Νόμου 4604 (26.4.2019).
Η προσπάθεια χρήσης ουδέτερης γλώσσας δεν είναι εύκολη υπόθεση στην καθημερινότητά μας – απ’ όπου ξεκινά η πραγματική, γλωσσική αλλαγή. Πρέπει να καταλάβουμε ακριβώς περί τίνος πρόκειται και να πάρουμε ιδέες για το πώς μπορούμε να κινηθούμε στην πράξη. Αν δεν έχει τύχει να ασχοληθείτε με το θέμα, ξεχωρίσαμε δύο άρθρα που μπορείτε να διαβάσετε, για να ενημερωθείτε για τα διεθνή δεδομένα: “The subtle ways language shapes us” και “Introducing Inclusive Language”. Και δύο κατατοπιστικά βίντεο, για να ακούσετε ιδέες που προτείνουν ειδήμονες σε γλωσσικά και μεταφραστικά θέματα: τη συζήτηση «Μεταφράζοντας για/το φύλο» από τη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης, καθώς και την εκδήλωση «Μετάφραση, γλώσσα, φύλο, φεμινισμός» της ΠΕΕΜΠΙΠ. Όσοι έχουμε προβληματιστεί σχετικά, ίσως έχουμε καταλήξει σε ορισμένες διορθωτικές λύσεις: βάζουμε διπλές καταλήξεις στα ουσιαστικά, διπλά άρθρα ή αντωνυμίες, γενική πληθυντικού που είναι κοινή στα δύο γένη, ενδεχομένως προσέχουμε και γράφουμε «νοσηλευτικό προσωπικό» αντί για «νοσοκόμες». Κάποιες επιλογές ταιριάζουν σε ορισμένους τύπους κειμένων, αλλά ξενίζουν ή και είναι αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε άλλους (π.χ. σε λογοτεχνικό κείμενο).
Μπορούμε με διορθωτικές κινήσεις να οδηγηθούμε σε συμπεριληπτική γλώσσα; Έχει προταθεί η λύση να γενικευτεί η χρήση του θηλυκού γένους – όμως, αυτό δεν θα ήταν μια αντίστροφη μορφή σεξισμού; Η λύση να γράφουμε ένα παπάκι (@): π.χ., αγαπητ@ μας φίλ@. Ο μεταφραστής Λύο Καλοβυρνάς στο απολαυστικό άρθρο του «Πόσο βάρος να σηκώσει ένα παπάκι;» συνοψίζει τους λόγους της ακαταλληλότητας του @: δεν προφέρεται, οπότε θα έχουμε την τάση να το συμπληρώνουμε ακολουθώντας τη νόρμα, δηλαδή με αρσενικό γένος, ενώ η απουσία καταλήξεων θα προξενούσε ασάφειες και δυσχέρεια στην επικοινωνία. Ο Καλοβυρνάς προτείνει μια λύση που εφαρμόζει ο ίδιος: με προσοχή στη γλώσσα και στο ύφος κάθε κειμένου, εναλλάσσει το αρσενικό με το θηλυκό γένος, ώστε το θηλυκό να είναι συμπεριληπτικό του αρσενικού.
Το θέμα είναι σύνθετο και καλούμαστε ομιλητές και ειδικοί να απαντήσουμε σε διάφορα ερωτήματα: είναι ρεαλιστική και εφικτή η αποκλειστική χρήση ουδέτερης ως προς το φύλο γλώσσας; Πάση θυσία; Αν ναι, πώς μπορούμε να φτάσουμε στη γενική αποδοχή της; Αδύνατον και λανθασμένο θα ήταν να προδιαγράψουμε στο άρθρο αυτό τι μέλλει γενέσθαι – ειδικοί, γνώστες και ομιλητές της ελληνικής έχουν αυτό τον ρόλο. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η δουλειά που οφείλουμε να κάνουμε πρέπει να ξεκινήσει από τις πολύ μικρές ηλικίες. Κι αν σκεφτήκατε ότι υπερβάλλουμε, θυμηθείτε το παιδικό σλόγκαν: «Αγόρια ιππότες, κορίτσια μαύρες κότες!»
