Μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα –και ώσπου να εφαρμοστεί πλήρως ο νόμος περί πνευματικών δικαιωμάτων– κυκλοφορούσαν ακόμη βιβλία που δεν ανέφεραν καν το όνομα της μεταφράστριας. Στον εκδοτικό χώρο αυτό, ευτυχώς, έχει εκλείψει. Όμως, στην τηλεόραση μπορεί να δούμε το όνομα της εταιρείας που ανέλαβε τον υποτιτλισμό μιας σειράς κι όχι το όνομα της υποτιτλίστριας. Ή μπορεί να δούμε μόνο το όνομα της εταιρείας που ανέλαβε τη μετάφραση των λευκωμάτων που ήταν ένθετα στην κυριακάτικη εφημερίδα μας. Παραδείγματα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε πολλά ακόμη. Σκεφτείτε τι είδους μεταφρασμένο υλικό χρησιμοποιείτε και πόσο συχνά δεν βλέπετε το όνομα του επαγγελματία που το ανέλαβε. Γιατί συμβαίνει αυτό; Δεν κρίνεται απαραίτητη και χρήσιμη η μνεία; Έτσι είθισται; Από άγνοια ή αδιαφορία του φορέα που αναθέτει το έργο, του κοινού ή των ατόμων που χρησιμοποιούν τη μετάφραση; Από τον δισταγμό του επαγγελματία να προβληθεί; Ενδεχομένως ισχύουν όλοι αυτοί οι λόγοι – είναι καιρός να αρχίσουμε να τους εξαλείφουμε.
Η έννοια της ορατότητας του μεταφραστή κάνει την εμφάνισή της στη μεταφρασεολογία τη δεκαετία του ’90, με κυρίαρχη τη συμβολή του διάσημου μεταφρασεολόγου Λόρενς Βενούτι, ο οποίος συζητά την αφάνεια του μεταφραστή και την απουσία αναγνώρισής του στην κοινωνία. Τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, σταθερά καταβάλλονται προσπάθειες για να έρθει το έργο του μεταφραστή στο προσκήνιο. Καθιερώθηκε ο εορτασμός της Παγκόσμιας Ημέρας Μετάφρασης (30 Σεπτεμβρίου). Το 2017 ο ΟΗΕ αναγνώρισε, έστω και με καθυστέρηση δεκαετιών, τη σημασία του ρόλου των μεταφραστών στην εύρυθμη λειτουργία της διεθνούς κοινότητας. Έχουν θεσπιστεί βραβεία μετάφρασης. Δίνονται επιχορηγήσεις για τη μετάφραση έργων. Οι επαγγελματίες μεταφραστές & υποτιτλιστές, καθώς και οι ενώσεις τους, ακολουθούν το μονοπάτι της εξωστρέφειας, με εκδηλώσεις, παρουσίαση του έργου τους, καθώς και προσφέροντας ευκαιρίες εκπαίδευσης και δικτύωσης.
Εκτός των παραπάνω, έχει γίνει και το επόμενο βήμα: μετά την αναγνώριση του έργου του μεταφραστή, οι επαγγελματίες έχουν θέσει το αίτημα της αναγνώρισης του ονόματός τους. Μέχρι στιγμής, στον εκδοτικό χώρο κυρίως, όπου έχει ξεκινήσει μια κίνηση υπέρ της αναγραφής του ονόματος της μεταφράστριας στο εξώφυλλο του βιβλίου. Πρωτεργάτρια η μεταφράστρια Τζένιφερ Κροφτ, που έγινε ευρέως γνωστή με τις ενέργειές της προς αυτή την κατεύθυνση και τη σχετική συνέντευξή της στη βρετανική εφημερίδα Guardian. Την κίνηση έσπευσε να υποστηρίξει στη Βρετανία η Εταιρεία Συγγραφέων που κάλεσε τα μέλη της να προσυπογράψουν ανοιχτή επιστολή προς τους εκδοτικούς οίκους, με την οποία ζητούν να διασφαλιστεί η αναγραφή των ονομάτων των μεταφραστών στα εξώφυλλα των μεταφρασμένων βιβλίων τους. Ακολούθησε η δημόσια δήλωση της Ένωσης Αμερικανών Μεταφραστών Λογοτεχνίας, καθώς κι άλλες ενέργειες που υπόσχονται συνέχεια. Στη χώρα μας δεν υπάρχει ενιαία γραμμή στους εκδοτικούς οίκους όσον αφορά την αναγραφή του ονόματος – μάλιστα, συχνά υπάρχουν και διαφοροποιήσεις από σειρά σε σειρά εντός του ίδιου εκδοτικού.
Ας σκεφτούμε, λοιπόν, καθένας από την πλευρά του τις κατευθύνσεις προς τις οποίες μπορούμε να στραφούμε και τι είδους κινήσεις μπορούμε να κάνουμε, ώστε να διασφαλιστεί η ορατότητα του/της μεταφραστή/άστριας. Ως επαγγελματίες, ας διεκδικήσουμε να φαίνεται το όνομά μας: στο εξώφυλλο του βιβλίου που μεταφράσαμε, στο συνοδευτικό υλικό μιας έκθεσης, πριν από τους τίτλους τέλους της ταινίας που υποτιτλίσαμε (δώρο άδωρο όταν μπαίνει στη λήξη τους, δεν το βλέπει κανείς) κ.ο.κ. Θα τολμούσαμε να πούμε κι ότι, ανάλογα με το είδος του μεταφρασμένου έργου, ας μη διστάζουμε να κάνουμε αισθητή την παρουσία μας με μια εισαγωγή ή ένα επίμετρο. Ως πελάτες μεταφραστών, να φροντίζουμε να αναφέρονται πάντα τα στοιχεία τους σε εμφανές σημείο. Και ως αναγνωστικό κοινό ή άτομα που χρησιμοποιούν μεταφρασμένο υλικό, ας μάθουμε να αναζητούμε τον άνθρωπο πίσω από το έργο.
Η αρχή έχει γίνει ήδη και μόνο καλά μπορεί να φέρει!
