Εν αρχή ην ο νόμος 2121/1993 περί πνευματικής ιδιοκτησίας: αυτόν θα διερευνήσουμε, για να γνωρίζουμε τι και ποιος προστατεύεται. Αναγκαία και πολύτιμη καθοδήγηση θα αποτελέσει η εισήγηση του δρος Νομικής – Δικηγόρου Θεόδωρου Χίου στην Ημερίδα Εργασίας με τίτλο «Αναβάθμιση του μεταφραστικού επαγγέλματος σε Ελλάδα και Κύπρο και πνευματικά δικαιώματα», που διοργανώθηκε από την Αντιπροσωπεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Ελλάδα (7.4.2016, ΑΠΘ).
Διαβάζουμε στο Άρθρο 1.1. του νόμου: «Οι πνευματικοί δημιουργοί, με τη δημιουργία του έργου, αποκτούν πάνω σε αυτό πνευματική ιδιοκτησία, που περιλαμβάνει, ως αποκλειστικά και απόλυτα δικαιώματα, το δικαίωμα της εκμετάλλευσης του έργου (περιουσιακό δικαίωμα) και το δικαίωμα της προστασίας του προσωπικού τους δεσμού προς αυτό (ηθικό δικαίωμα)». Για να μπορέσουμε να διασαφηνίσουμε ποιοι μεταφραστές είναι πνευματικοί δημιουργοί, ας δούμε τι εστί «έργο», όπως ορίζεται στον νόμο. Διαβάζουμε στο Άρθρο 2.1. ότι «ως έργο νοείται κάθε πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα λόγου» και παρακάτω, στο Άρθρο 2.2., ότι «νοούνται επίσης ως έργα οι μεταφράσεις, οι διασκευές, οι προσαρμογές […] εφόσον η επιλογή ή η διευθέτηση του περιεχομένου τους είναι πρωτότυπη». Η λέξη «πρωτότυπο/η» είναι καίριας σημασίας εδώ: μια μετάφραση θεωρείται προστατευόμενο πνευματικό δημιούργημα όταν, ως προϊόν διανοίας, είναι πρωτότυπη. Ένα προϊόν μηχανικής μετάφρασης δεν είναι προστατευόμενο έργο, «ιδίως όταν οι ανθρώπινες παρεμβάσεις είναι ελάχιστες και αγγίζουν τα όρια της απλής επιμέλειας κειμένου», σύμφωνα με την παραπάνω εισήγηση. Επίσης, «στερούνται συνήθως πρωτοτυπίας οι μεταφράσεις κειμένων που τα ίδια στερούνται πρωτοτυπίας, όπως οι μεταφράσεις μενού και τιμοκαταλόγων, συστατικών ή οδηγιών χρήσης προϊόντων, πινακίδων και σημάνσεων κ.λπ. Ομοίως, οι επίσημες μεταφράσεις κειμένων άσκησης πολιτειακής αρμοδιότητας (π.χ. η επίσημη μετάφραση ενός νόμου από κρατικό όργανο) δεν αποτελούν προστατευόμενα έργα». Ο νόμος, λοιπόν, προστατεύει την πρωτότυπη μετάφραση.
Δικαιούχος των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας είναι ο δημιουργός της, στη συγκεκριμένη περίπτωση ο/η μεταφραστής/άστρια. Όπως διαβάσαμε στο Α. 1.1., έχει το περιουσιακό δικαίωμα του έργου, το οποίο του δίνει τη δυνατότητα εκμετάλλευσης του έργου, καθώς και το ηθικό δικαίωμα που αφορά στην προστασία του προσωπικού του δεσμού με αυτό. Συγκεκριμένα, όπως αναφέρει ο κ. Χίος, το περιουσιακό δικαίωμα αφορά την αναπαραγωγή του έργου, τη διανομή του, την εκμίσθωσή του και τον δημόσιο δανεισμό του, τη δημόσια εκτέλεση και παρουσίασή του στο κοινό. Το ηθικό δικαίωμα αφορά την εξουσία δημοσίευσης του έργου, την εξουσία πατρότητας (βάσει της οποίας πρέπει να γίνεται αναφορά του ονόματος του μεταφραστή) και την εξουσία διατήρησης της ακεραιότητάς του. Σημαντικό στοιχείο που πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν μας: «το ηθικό δικαίωμα είναι ανεξάρτητο από το περιουσιακό δικαίωμα και παραμένει στον δημιουργό ακόμα και μετά τη μεταβίβαση του περιουσιακού δικαιώματος» (Άρθρο 4.3). Με απλά λόγια, ο μεταφραστής έχει τη δυνατότητα της οικονομικής εκμετάλλευσης της μετάφρασής του και την απόλυτη ευθύνη για την τύχη και την πορεία του πνευματικού του τέκνου. Η διάρκεια προστασίας μιας μετάφρασης είναι όση και η ζωή του δημιουργού της συν εβδομήντα χρόνια μετά τον θάνατό του.
Πώς γίνεται η οικονομική εκμετάλλευση ενός μεταφραστικού έργου; Είτε είναι μισθωτός είτε είναι ελεύθερος επαγγελματίας, ο μεταφραστής έχει το περιουσιακό και το ηθικό δικαίωμα που απορρέει από το πρωτότυπο έργο του. Στην περίπτωση του μισθωτού μεταφραστή μόνο, «εάν δεν υπάρχει αντίθετη συμφωνία, στον εργοδότη μεταβιβάζονται αυτοδικαίως εκείνες μόνο οι εξουσίες από το περιουσιακό δικαίωμα που είναι αναγκαίες για την εκπλήρωση του σκοπού της σύμβασης» (Άρθρο 8). Το αντίθετο ισχύει στην περίπτωση του ελεύθερου επαγγελματία: η συμφωνία για το έργο που του έχει ανατεθεί δεν συνεπάγεται την αυτοδίκαιη μεταβίβαση των πνευματικών δικαιωμάτων του έργου στον πελάτη του – εκτός εάν υπάρχει ρητή αναφορά περί του αντιθέτου στη σύμβαση ανάθεσης. Όσον αφορά τον προσδιορισμό της αμοιβής, βάσει του Άρθρου 33, αυτή «συμφωνείται υποχρεωτικά σε ορισμένο ποσοστό, το ύψος του οποίου καθορίζεται ελεύθερα μεταξύ των μερών». Ο νόμος προβλέπει εξαιρέσεις και, όπως τονίζει ο κ. Χίος, «η κατ’ αποκοπή αμοιβή πάντως είναι συνηθέστερη σε περίπτωση παραγγελίας μετάφρασης, δεδομένου ότι συνήθως η βάση υπολογισμού της ποσοστιαίας αμοιβής είναι πρακτικά αδύνατο να προσδιοριστεί».
Αυτά είναι τα κύρια σημεία του νόμου περί πνευματικών δικαιωμάτων στη μετάφραση, που χρειάζεται να γνωρίζετε όσοι/όσες δραστηριοποιείστε επαγγελματικά στον χώρο αυτό. Διαβάζοντας την προαναφερθείσα εισήγηση θα εξοικειωθείτε περισσότερο με τον νόμο και θα λύσετε τις απορίες σας. Εν είδει κατακλείδας, θέλουμε να σημειώσουμε ορισμένα σημεία που χρειάζεται να προσέχετε:
- Μη δεχτείτε ποτέ να υπογράψετε ότι μεταβιβάζετε το ηθικό δικαίωμα που έχετε επάνω στο έργο σας – ένας όρος που περιλαμβάνει κάτι τέτοιο είναι καταχρηστικός. Εάν θεωρήσετε ότι αυτά που σας ζητούν να υπογράψετε θίγουν το ηθικό σας δικαίωμα, ζητήστε νομικές συμβουλές (κι επειδή, ως μη ειδικοί, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι αντιλαμβανόμαστε πλήρως τις προεκτάσεις των όρων ενός συμβολαίου, το σωστό είναι ούτως ή άλλως να έχουμε νομική συμβουλή πριν υπογράψουμε).
- Εάν είστε μισθωτός μεταφραστής, φροντίστε να γνωρίζετε τι προβλέπει η σύμβασή σας όσον αφορά τη μεταβίβαση του περιουσιακού σας δικαιώματος στον εργοδότη.
- Σε περίπτωση έκδοσης έντυπης μετάφρασης, ο μεταφραστής δικαιούται ποσοστιαία αμοιβή επί της λιανικής τιμής (εξαιρούνται ορισμένες κατηγορίες εκδόσεων). Φροντίστε αυτή η αμοιβή να προβλέπεται στο συμβόλαιό σας και να μην είναι ευτελής (π.χ. 0,01%).
